Interview

Leren kun je leren

Leren, we weten toch wel hoe dat moet?
‘Nou, urenlang blokken voor een proefwerk is nog steeds heel normaal, terwijl we uit onderzoek weten dat je beter drie keer een uur kan leren dan drie uur aaneen. Het is ook effectiever om taken af te wisselen. Mijn onderzoek spitst zich toe op aspecten van zelfstandig leren. Daaruit blijkt dat leerlingen vaak te optimistisch zijn over hoe goed ze iets beheersen. Maar je kunt ze helpen dat beter te leren inschatten. Onderzoeker Barry Zimmerman onderscheidt in zijn model van zelfregulerend leren drie fasen in het leerproces: plannen, monitoren van prestaties en reflecteren. Wat moet ik leren, hoeveel tijd heb ik daarvoor nodig? Ben ik op de goede weg? En beheers ik het? Dat zijn hele concrete vragen waarin je leerlingen kunt trainen.’

Hoe bent u in zelfregulerend leren geïnteresseerd geraakt?
‘Dat gaat terug tot het allereerste tentamen dat ik ooit op de universiteit heb gemaakt. Ik ben daar keihard voor gezakt, terwijl ik alle colleges had gevolgd, de stof netjes had bijgehouden en samenvattingen had gemaakt. De professor die het tentamen afnam, zag dat ik hard gewerkt had en zei tegen me: “De bal ligt voor open doel, je hoeft ’m er alleen maar in te schieten.” Hoe dan, dacht ik. Nadenken over je eigen leren, dat is waar zelfregulerend leren in de kern over gaat. Dat nadenken is toen bij mij begonnen.’

Waarom is het eigenlijk wenselijk dat leerlingen hun leerproces zelf monitoren? Dat kan de leraar toch doen?
‘Als je je leven lang moet blijven leren, is het wel zo handig als je weet hoe je dat het beste doet. En uit mijn eigen onderzoek en dat van bijvoorbeeld Steven Raaijmakers en Danny Kostons blijkt ook dat als je leerlingen stimuleert hun eigen leren te onderzoeken, ze steeds beter kunnen inschatten waar ze staan. Het helpt al om leerlingen één à twee lesuren te trainen hun eigen werk te beoordelen. Laat ze zichzelf vragen stellen: hoe ging deze taak en hoeveel moeite kostte het mij? Zeker als je er ook een antwoordmodel bij geeft, gaan ze zichzelf beter inschatten.’

Worden leerlingen er niet gemakzuchtig van als het antwoord toch in het boekje staat?
‘Dat is zeker een risico. Ik heb een studie gedaan in het basisonderwijs waar leerlingen uitgewerkte voorbeelden van rekensommen kregen om te beoordelen of ze het snapten. Een leerling uit groep 5 stak zijn vinger op toen hij aan de slag moest en zei verontwaardigd: “Maar mevrouw, het antwoord staat er al bij!” Ze kunnen ook een beetje lui worden, dus je moet goed uitleggen waarom je dit doet, dat het belangrijk is zelf te leren hoe je iets doet en of je dat goed doet: snap ik dit, heb ik het goed gedaan, kan ik het al zelf? Zelfbeoordeling is de kern, het antwoordboekje is een hulpmiddel.’

Is er een verschil tussen vakken in de beste aanpak?
‘Bij leertaken waar het geheugen belangrijk is, bijvoorbeeld Franse woordjes leren, helpt het als je een beetje uitstel inbouwt, voordat leerlingen moeten inschatten hoe goed ze de stof beheersen. Ze moeten immers het antwoord uit hun geheugen ophalen. Maar bij de exacte vakken gaat het meer om probleemoplossen en heeft uitstel geen effect. Dan werkt het beter om te zorgen dat leerlingen aan de slag gaan en zo te beoordelen of het lukt. Je moet dus per vak kijken welke strategie het beste is. En bij alle vakken blijven oefenen met het zelf beoordelen en selecteren van nieuwe taken.’

Gaan leerlingen beter presteren als hun zelfregulatie verbetert?
‘Je zou denken: met een antwoordmodel bij de hand, gaan leerlingen vast vooruit. Maar dat was niet aantoonbaar na één of twee uur training. Ik verwacht op langere termijn wel leerwinsten. In grotere studies in het voortgezet en hoger onderwijs zien we namelijk op langere termijn wel samenhang tussen zelfregulatievaardigheden en betere prestaties.’

Zelfstandig kunnen leren is dit jaar pure noodzaak geworden. Wat betekent de coronacrisis voor uw vakgebied?
‘Van leerlingen wordt nu inderdaad veel zelfstandigheid gevraagd. Tegelijkertijd is het lastig om ze daarin te begeleiden. Als leraar zie je in de klas vaak al aan iemands blik of diegene begrijpt wat je net hebt uitgelegd, maar dat is moeilijker via een webcam. Daar komt bij dat we uit een grote studie van Kardas en O’Brien de illusie van skill acquisition kennen: mensen die video’s kijken van andere mensen die iets doen, hebben al snel de illusie: o, dat kan ik ook. Maar dat is makkelijker gezegd dan gedaan. Het risico is nu dat leerlingen die thuis video’s met uitleg bekijken, zichzelf massaal overschatten en denken: dat snap ik wel, maar later toch de opgaven niet goed blijken te maken. Of nog vervelender: de toets. Het zou daarom goed zijn als “leren leren” en zelfregulatie in de kerndoelen wordt opgenomen en in alle vakken wordt verwerkt.’

Speelt motivatie nog een rol?
‘Zeker, in een studie twee jaar geleden op een aantal middelbare scholen in Zeeland zagen we dat leerlingen die meer gemotiveerd waren voor een bepaald vak, zichzelf ook beter konden beoordelen na een zelfregulatietraining.’

Hoe kun je als leraar zelfregulerend leren stimuleren?
‘Geef leerlingen consequent de gelegenheid om terug te blikken op wat ze net geleerd hebben: snap ik het wel echt? Ook oefenopgaven hebben zin. Deze helpen leerlingen beter in te schatten of ze de stof beheersen. Lastiger is het om aan te geven met welke vervolgtaak ze het beste verder kunnen. Basisschoolleerlingen, ook degenen met een juist beeld van hun eigen kennis, blijken dat nog niet goed zelf te kunnen. Middelbare scholieren waren daar al beter in. Zelfregulerend leren betekent dus niet op elke leeftijd hetzelfde. Wat oudere leerlingen kunnen meer zelfstandigheid aan, maar niet iedereen in gelijke mate. Als leraar kun je het beste per leerling bekijken hoe zelfstandig die kan werken. Benoem bij alle vakken expliciet zelfregulatievaardigheden, zoals het beoordelen van eigen leerwerk, als doel. Lesmethodes kunnen leerlingen ook meer stimuleren om te reflecteren op hun eigen leerproces, bijvoorbeeld door meer zelftesten op te nemen. Denk ook aan apps.’

Waar moet je dan als leraar op letten?
‘Jouw instructie maar ook andere leerlingen zijn heel belangrijk bij dat leerproces: zogenoemde co-regulatie. Leerlingen hebben hulp nodig van medeleerlingen die wat verder zijn of van jou als leraar. Wat in de klas vanzelf gaat, moet je nu online organiseren: dat ze elkaar om hulp vragen, samenwerken en kijken wat voor vragen klasgenoten stellen. Loop je normaal door de klas en nodig je kinderen aan je instructietafel uit? Doe dat ook online: kijk met groepjes mee en vraag leerlingen even apart, om ze te helpen een planning te maken of te reflecteren op instructie. Ook om zelfstandig te leren leren, hebben ze jou voorlopig nog nodig.’

Martine Baars is universitair docent Onderwijspsychologie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. Ze ontwikkelde de studieapp Ace Your Selfstudy, die leersessies bijhoudt en leerstrategieën aanbiedt, en ze onderzoekt of deze ook bruikbaar is in het vo.

Lees ook "Self-Regulated Learning: Beliefs, Techniques, and Illusions" van Robert A. Bjork, John Dunlosky en Nate Kornell. Annual Review of Psychology 2013. 64:417–44.

Dit artikel verscheen in Didactief, november 2020.